STARE, ŚREDNIE, NOWE PAŃSTWO

   27 września 1822 r. na posiedzeniu Akademii w Paryżu Champollion wygłosił wykład na temat rozszyfrowania hieroglifów egipskich. Jest to niejako data urodzin nowej gałęzi nauki - egiptologii. Champollion zajmował się nie tylko samymi hieroglifami. W Listach z Egiptu i Nubii barwnie i żywo opisał wiele zabytków starej kultury.

ednak barwność i żywość opisu nie jest bynajmniej podstawową zaletą pracy badawczej. Językoznawcze prace Champolliona nie utraciły swego znaczenia po dzień dzisiejszy, czego nie można powiedzieć o jego badaniach archeologicznych, które grzeszyły powierzchownością. Fundamenty archeologii Egiptu założył nie Champollion, lecz Lepsius, badający skrupulatnie w ciągu wielu lat pamiątki kraju piramid. Obcy był mu naiwny zachwyt nad każdym znaleziskiem, nie czynił różnicy między kamiennym kolosem a kruchą statuetką. Krok za krokiem posuwa się wyprawa Lepsiusa, a każdy krok przynosi nowe odkrycia. Tylko w pobliżu Memfis odkrywa i bada sześćdziesiąt siedem piramid faraonów i około stu trzydziestu grobowców dostojników i arystokratów.

epsius jako pierwszy z egiptologów ustalił dokładnie podział wielowiekowej historii Egiptu na okresy: Starego, Średniego i Nowego Państwa. Okres Starego Państwa obejmuje zjednoczenie oddzielnych prowincji-nomów pod władzą faraona Menesa aż do rozpadu, w wyniku zamieszek, jednolitego państwa na oddzielne, wrogie sobie części. Po dwustu latach zamieszek i konfliktów prowincje te jednoczą się ponownie. Dokonuje tego książę tebański Mentuhotep (Mentuhotpe). Kraj nie jest jeszcze spokojny. Dopiero faraon Amenemchet I "odbudował to, co było przyczyną upadku, to, co jedno miasto zagrabiło drugiemu". Takie świadectwo daje napis z tych czasów, nazwanych Średnim Państwem.

tym okresie zbudowany został słynny labirynt - niski budynek o powierzchni ponad 70 000 m2. "Widziałem i mogę powiedzieć, że brak jest słów, aby go opisać - głosi Herodot. - Labirynt jest piękniejszy nawet od piramid." Rozwija się literatura, matematyka, medycyna. Czasy Średniego Państwa zaliczane są do epoki rozwoju kultury klasycznej. Również klasyczny jest ucisk i najbardziej bezwzględna eksploatacja narodu.

"ychodzi człowiek z łona matki swojej i wnet pada na kolana przed swoim zwierzchnikiem. Dziecko usługuje żołnierzowi, młodzieniec łucznikom, starzec na roli, mężczyzna oddany do wojska. Kulawy odesłany na stróża, ślepy do pastucha - mówią papirusy. - Czekają cię różne prace. Dzień pracza schodzi na chodzeniu w górę z wodą i w dół po wodę. Ciało jego osłabło od bielenia w dzień każdy odzieży sąsiadów i od prania ich bielizny. Garncarz wymazany ziemią. Jego ręce i nogi pełne gliny i wygląda, jakby ugrzązł w bagnie... Cieśla w stoczni nosi bale i układa je. Biada mu, jeśli pracę z dnia wczorajszego odda dzisiaj. Wieśniak pracuje w polu. Cięższe to niż jakakolwiek inna praca."

ybuchają powstania, pałacowe zamieszki, usamodzielniają się nomy, słabnie władza faraona. Delta Nilu dostaje się pod władzę Hyksosów wojowniczych plemion koczowniczych. Rośnie samowola i bezprawie. "Książęta rządzą, ale sprawy nie układają się jak trzeba. Dzień zaczyna się kłamstwem. Ginie kraj i nikt się o niego nie troszczy" - żali się z goryczą skromny kapłan bogini Bastet, opłakujący los swej ojczyzny.

znów Teby dźwigają kraj z upadku. Rozpoczyna się okres Nowego Państwa. W Tebach powstają nowe wspaniałe pałace i świątynie, niektóre z nich słynne, jak np. w Luksorze i Karnaku. Totmes III i Ramzes Wielki dokonują podbojów w Nubii, Syrii i Palestynie. Egipt staje się państwem światowym... i przychodzi kres, nieuchronny, zgodny z prawami rozwoju każdego państwa o ustroju niewolniczym: zamieszki, wojna domowa, utrata niepodległości. Podbitym krajem rządzą Etiopia, Asyria, Persja.

istorykom jednak sporo pozostało do wyjaśnienia. Problemy te dotyczyły przede wszystkim początków cywilizacji Egiptu. Kiedy nastąpiło zjednoczenie poszczególnych prowincji w jednolite państwo, kiedy zrodziła się nad Nilem samoistna cywilizacja i co na to wpłynęło? Co za naród ją stworzył?

W POSZUKIWANIU ŹRÓDEŁ

"eroicznym okresem egiptologii" nazwać można prace archeologów w XIX w. W ślad za odkryciami Lepsiusa następuje błyskotliwa seria znalezisk archeologa-samouka Mariette'a. Alej a sfinksów, prowadząca ku cmentarzysku świętych byków Apisów, i sześćdziesiąt cztery grobowce tych zwierząt-bóstw; świątynia z czerwonego granitu i przejrzystego alabastru, ukryta u podnóża sfinksów i przechowująca siedem posągów faraona Chefrena syna Cheopsa (Chufu); trzysta grobowców wielmożów Starego Państwa, piętnaście tysięcy inskrypcji w starym Abydos - oto niepełny rejestr sensacyjnych odkryć Mariette'a.

ego uczeń, Gaston Maspero, zdołał odnaleźć (korzystając między innymi z pomocy "detektywów", co niezbyt licowało z metodami badań archeologicznych) wyposażenie komór oraz mumie trzydziestu faraonów, w tym Ramzesa Wielkiego i Totmesa III. W r. 1887 odnaleziono skrzynie zawierające teksty z okresu Echnatona - "odszczepieńca", który zmienił dotychczasowy panteon bogów, ustanowił kult jedynego boga - Słońca, przez co popadł w konflikt z duchowieństwem. Rozpoczęto badania tych bezcennych dokumentów starożytnego Egiptu, które trwają po dzień dzisiejszy i prowadzą do odkryć coraz to nowych stronic dziejów ludzi żyjących tysiące lat temu.

ord Carnarvon i Howard Carter odkryli w r. 1923 grobowiec Tutanchamona i ujawnili największy z dotychczasowych "złoty skarb". We wrześniu r. 1951 uczony egipski M. Z. Goneim odkrywa nie ukończoną piramidę, która miała się stać, według planów jej twórców, największą ze schodkowych piramid Starego Państwa. Nie tak dawno prasa doniosła o znalezieniu nekropoli, wśród której, być może, znajduje się mogiła legendarnego "ojca medycyny" Eskulapa, tj. kapłana egipskiego Imhotepa (Asklepios jest grecką transkrypcją jego imienia).

tym szczytowym punkcie "heroicznego okresu egiptologii" archeolodzy przywiązywali, oczywiście, największą wagę nie tylko do gigantycznych piramid, świątyń i grobowców, ale i do zupełnie, na pierwszy rzut oka, nieznacznych znalezisk, a więc skorup naczyń glinianych, narzędzi rzemieślniczych i rolniczych. I te właśnie skromne przedmioty, jak się później okazało, są w większym stopniu cennym i obiektywnym świadectwem niż szumne napisy faraonów i królów na murach ich grobowców i mogą rzucić światło na istniejące od dawna problemy dotyczące źródeł i okresu trwania cywilizacji egipskiej.

ak długo istnieje ta cywilizacja? Papirus, znaleziony w Tizxynie przez Champolliona, podaje datę: około 9850 roku p.n.e. Na podstawie tej przesłanki Champollion ustalił, że zjednoczenie Egiptu pod władzą Menesa nastąpiło 8000 lat temu, w r. 5867 p.n.e. Liczby zapierające dech! Historia innych cywilizacji, łącznie z europejską, okazała się króciutkim odcinkiem czasu.

adania archeologów, analiza ceramiki oraz innych przedmiotów wskazuje, że liczby te są zawyżone. W istocie wiek cywilizacji egipskiej sprowadza się nie do dziesięciu tysięcy, ale mniej więcej pięciu, sześciu tysięcy lat. Zjednoczenie Egiptu pod władzą Menesa miało miejsce na początku trzeciego tysiąclecia p.n.e. Ale już i ta data czyni Egipt jednym z najstarszych państw na naszej planecie.

AZJACI CZY AFRYKANIE?

im byli ci, którzy stworzyli cywilizację w dolinie Nilu? Spory na ten temat nie ucichły do dzisiaj. Co jest przyczyną tej dyskusji? W tych odległych czasach, w których rodziła się kultura Egiptu, hieroglify przekazujące głoski dopiero się tworzyły. Z tego powodu nie mogły do nas trafić źródła pisane. Jakiż zatem możemy sobie wyrobić sąd o języku i rodowodzie rasowym (istnieje tu pewien związek) mieszkańców doliny Nilu? Jedynie przekazy kultury materialnej oraz pomiary antropologów mogą nam wskazać, jaki naród założył fundamenty tej cywilizacji. I właśnie na tym gruncie zaczynają się spory specjalistów.

pobliżu współczesnej wioski Tasa w środkowym Egipcie znaleziono ślady starożytnych osiedli. Wykopaliska w okolicy wsi Badari w Górnym Egipcie odkryły kulturę jeszcze wyższą (i późniejszą). Z danych archeologii wynika, iż pochodzi ona w prostej linii od kultury Tasa. Ale pomiary części kostnych wskazują, że oba te ludy różnią się. Mieszkańcy Tasa byli przysadziści, krępi, o podłużnie sklepionej czaszce, natomiast ci z Badari byli wyżsi i szczupli; pomiary ich czaszek wskazują na podobieństwo z Drawidami (południowe Indie) i Weddami (Cejlon).

astępcy kultury Badari, ludy kultury Amrat, jak pisze Gordon Childe, utracili już te słabe cechy negroidalne, jakie można było zaobserwować wśród niektórych szkieletów z Badari. Wzrost ich wynosił 157-158 cm, konstytucja niezbyt krępa, głowa niewielka, twarz pociągła, o delikatnych rysach, proste włosy. Cechy w zupełności odpowiadające takiej budowie możemy napotkać i dzisiaj wśród osobników współczesnego plemienia Bedża, we wschodnim Sudanie.

a dodatek, co już w zupełności zagmatwało problem, w pewnych starych osiedlach doliny Nilu ujawniono czaszki nie różniące się od czaszek ludów śródziemnomorskich i Azji Zachodniej. O ile więc znaleziska archeologiczne wiązały różnorodne siedliska ludów kamiennego wieku w jedno - pomiary antropologów dowodziły, iż w tworzeniu starożytnej cywilizacji egipskiej brały udział różne ludy i rasy.

wolennikom idei dyfuzji i zapożyczeń łatwo było ten problem rozwiązać: według ich teorii, ludy kultury Badari przejęły umiejętność pielęgnacji kultur zbożowych (pszenica, jęczmień), hodowli nierogacizny i wytapiania metali z krajów Azji Zachodniej i wiedzę tę przeniosły w dolinę Nilu. Zewnętrznymi wpływami uzasadniano całą późniejszą kulturę, aż do faraonów. W ten sposób, mimo początkowego uznania Egiptu jako kolebki kultury, zwolennicy metody dyfuzji odrzucili możliwość jakiegokolwiek samodzielnego dorobku mieszkańców doliny Nilu.

rudne i nie rozwiązane dotąd problemy narodzin cywilizacji egipskiej są przedmiotem badań radzieckiej uczonej Ch. J. Kink, która opisała je w książce Egipt przed faraonami. Badając pomniki kultury materialnej przeddynastycznego Egiptu doszła do wniosku, iż teorie, sprowadzające całą istotę problemu do migracji i dyfuzji, jedynie pogłębiają błędy w badaniach historii tej antycznej kultury. Dalej udowadnia, iż cywilizacja egipska rozwijała się samoistnie, bez silnego wpływu "czynników zewnętrznych".

ywody te sprowadzają się do tezy, iż cały postęp techniczny, widoczny w okresie przeddynastycznym, uwarunkowany był stopniem rozwoju sił wytwórczych, a nie związkami z otaczającymi go krajami, a tym bardziej nie podbiciem Egiptu przez obcych przybyszów, na co brak dowodów. Świadczy o tym oryginalność kultury materialnej, różnorodność form narzędzi i innych przedmiotów.

ywilizacja Egiptu była rezultatem rozwoju kultur młodszej epoki kamiennej w Afryce północnej. Stworzyły je różne ludy Czarnego Kontynentu, należące do różnych typów antropologicznych. Przy sposobności warto dodać, iż do rozwiązania tych trudności stosuje się ostatnio elektroniczne maszyny liczące. Pomiary szkieletów odkopanych przez archeologów nanosi się na perforowane karty. Liczba różnorodnych skojarzeń, charakteryzujących poszczególne grupy etniczne, sięga pięćdziesięciu dwóch tysięcy. "Kartoteka" tych skojarzeń zapisana jest w elektronicznej "pamięci" maszyny. Wystarczy teraz, aby badacz przekazał dokładne pomiary znalezionego szkieletu maszynie, a otrzyma odpowiedź, do jakiej grupy etnicznej należy.

ostatnich latach pewne sprawy związane z "problemem egipskim" posunęły się naprzód dzięki pracy wielu językoznawców. Należy do nich Francuz Marcel Cohen, Amerykanin J. Greenberg, Włoch J. Castellino, uczeni radzieccy D. A. Olderogge i I. M. Djakonow. Jak już wspomniano, nie dotarły do nas dokumenty pisane, mówiące o zamierzchłych czasach historii kultury egipskiej. Jednak sam język, który dobrze został opanowany przez językoznawców, i porównanie go z językami pokrewnymi pozwalają na postawienie szeregu interesujących i ważnych wniosków, odnoszących się do tych zamierzchłych czasów, w których rodził się ten język i kształtowała egipska narodowość.

iele słów starożytnych Egipcjan wykazuje pokrewieństwo z językami semickimi (arabskim, starożydowskim, fenickim i in.). Początkowo próbowano ten fakt wyjaśnić wpływem ludów semickich (uwzględniono tu mieszkańców Babilonu i Asyrii) na kultury Egiptu. Jednak zbieżności odnosiły się do słów stanowiących zasadniczą podstawę języka i w żadnym wypadku nie mogły być zapożyczone. Np. "mężczyzna", "warga", "serce", "woda", "plon" i wiele innych. Oznacza to, że kiedyś w bardzo zamierzchłych czasach i Egipcjanie, i Semici posiadali wspólny język, wspólny "prajęzyk".

okrewnymi egipskiemu okazały się języki libijsko-berberyjskie, do których należą z żywych dzisiaj tuareski, kabylski oraz szereg innych języków i dialektów terenów północnej Afryki, jak również wymarłe języki Numidyjczyków i mieszkańców Wysp Kanaryjskich - Guanczów. Języki semickie, staroegipski i języki libijsko-berberyjskie wywodzą się z jednego pnia lub z grupy pokrewnych dialektów.

statnie badania wskazują, że do tego "języka-pnia" należą jeszcze dwie rodziny: kuszycki (w skład którego wchodzą liczne języki, dialekty i narzecza Somali, Etiopii, Sudanu, Kenii, a być może i niektóre języki Tanzanii) oraz język Czadu składający się z prawie stu różnych języków i dialektów Nigerii, Republiki Niger, Republiki Czad; najważniejszy z nich to język hausa, którym posługuje się ponad piętnaście milionów ludzi.

race prof. Olderogge wskazują, że ojczyzną języków: egipskiego, semickich, berbero-libijskich, kuszyckich i czadzkich jest północna Afryka. Istnieje prawdopodobieństwo, iż narody posługujące się tym "prajęzykiem" zamieszkiwały terytoria Sahary przed kilku tysiącami lat, kiedy obszar ten nie był jeszcze pustynią. Przynajmniej osiem tysięcy lat temu, a może i wcześniej, ich wspólny język rozdzielił się na dwie gałęzie - północną i południową. Najwcześniej od gałęzi południowej oddzielił się język, z którego powstały później liczne języki Czadu, dopiero potem od gałęzi północnej oddzielił się język egipski.

pracach wielu teoretyków metody dyfuzji nieraz podkreślano, iż w tworzeniu kultury egipskiej rolę decydującą odegrały ludy semickie, które nadeszły od wschodu, od strony Międzyrzecza. W świetle natomiast badań językoznawczych plemiona Semitów wędrowały nie z Azji do Afryki, lecz z Afryki do Azji. Twórcy języka prasemickiego znajdowali się jeszcze na terenie Sahary, kiedy język egipski oddzielił się od "języka-pnia"; gdzieś w początkach lub w połowie piątego tysiąclecia p.n.e. (prawdopodobnie w związku z wysychaniem Sahary i utratą pastwisk) przeszli dolinę Nilu zaludnioną już przez ludy posługujące się językiem egipskim i zasiedlili Półwysep Arabski, skąd trochę później ruszyli w kierunku Palestyny i Międzyrzecza (przyczyny ich migracji z Arabii były widocznie te same - brak pastwisk).

dalej
1  2  3

 ZAGINIONE CYWILIZACJE Aleksandra Kondratowa w tłumaczeniu Stafana Michalskiego

.:|| Kontakt || Pytania || Mapa strony || Index || Reklama  ||:.