Długa jest lista egiptologów, którzy uważają, że Egipcjanie
byli monoteistami, czyli czcili jednego tylko boga, uniwersalnego, który objawiał się w
różnych postaciach. Taki monoteizm nazywa się polimorfcznym. Inni badacze bronią
popularnego poglądu, że Egipcjanie byli politeistami, a to oznacza, że czcili wielu
bogów. Jeszcze inni twierdzą, że wierzący Egipcjanin był henoteistą, to znaczy,
wybierał spośród wielu bogów jednego, który był dla niego najważniejszy. Ostatnio
pojawił się pogląd, że ówcześni ludzie w ogóle nie zastanawiali się nad takim
problemem jak "jeden bóg czy wielu".
starożytnym Egipcie znaczenie i rangę
poszczególnych bogów wyznaczała wiara ludu, upodobania władców, a także pomysły
kapłanów. Lud czcił przede wszystkim tych bogów (znamy ich co najmniej kilkuset!),
którzy byli bezpośrednio związani z rodzinną wioską albo miastem. Gdy rosło
znaczenie któregoś z bogów, umacniały się wpływy miasta, i odwrotnie: ranga miasta
decydowała o ogólnoegipskim zasięgu wpływów jego patrona. W niektórych miastach
działali kapłani-teologowie, którzy opracowali naukę o naturze bogów, świata, ich
pochodzeniu. Tworzyli rodziny bogów, łącząc ich w pary, trójki, ogdoady (ósemki),
enneady, czyli grupy dziewięcioosobowe, i nawet większe. Bogowie najbardziej znanych
ennead mieli być bogami najstarszymi. Przypominali uosobione elementy natury. Takie
filozoficzne pomysły kapłanów znała i rozumiała wąska grupa myślicieli i władców.
Sami faraonowie utożsamiali się z bogiem Horusem oraz byli synami boga Re. Otaczały ich
wcielenia bogini Hathor. Dobierali też dla siebie i państwa imiona osobiście cenionych
bogów albo patronów miejsc, które aktualnie były stolicami całego Egiptu (np. bóg
Amon). Tu także istniała tendencja do łączenia bogów w pary: Amon-Re, trójki:
Amon-Re-Harachte.
to wybrani
bogowie, których kult promieniował na wiele miast, dynastii i koncepcji teologicznych
(lista nie jest oczywiście wyczerpująca). Praktycznie każdy z niżej wymienionych
bogów mógł być, w przekonaniu jego czciciela, stwórcą świata i źródłem istnienia
innych bogów:
ATUM - przedstawiany w postaci mężczyzny z koroną faraonów na
głowie. W teologii miasta Heliopolis opisywany jako prabóg: pierwszy pagórek wyłoniony
z praoceanu.
RE (Ra) - bóg Słońca. Jego głowę zdobi dysk słoneczny.
Kapłani miasta Heliopolis także istniała ten- złączyli jego kult z wcześniejszym
kultem boga Amona. Tworzył pary z wieloma bogami. Był słońcem, które świeciło w
południe, właścicielem barki, którą wszyscy bogowie płyną po niebie (czyli
wewnątrz bogini Nut) każdego dnia ze wschodu na zachód z krainy życia do krainy
umarłych. Płynęli, aby odrodzić siebie i świat dnia następnego, podtrzymać
porządek kosmosu uosobiony w postaci bogini Maat.
PTAH -przedstawiany jako mężczyzna z ogoloną głową, z berłem w
ręku. W Memfis był uważany za boga-stwórcę całego świata mocą myśli i słowa.
Jego świętym zwierzęciem był byk Apis.
SOBEK - bóg-krokodyl, którego uważano, szczególnie w okresie XI i
XII dynastii (dzieje Egiptu obejmują XXX dynastii), za stwórcę świata.
ANUBIS - bóg
zmarłych. Jego świętym zwierzęciem był czarny pies (prawdopodobnie błędnie uważany
też za szakala). Anubis pomagał Ozyrysowi w świecie umarłych, gdzie prześwietlał
myśli człowieka.
TOT (Thot) = bóg Księżyca i władca czasu przedstawiany jako ibis,
pawian albo człowiek z głową tych zwierząt. Uznany za wynalazcę pisma, stał się
opiekunem pisarzy. Poczytywany był także za twórcę kalendarza. Kapłani z miasta
Hermopolis widzieli w nim stwórcę całego kosmosu i bogów.
ATON
- tarcza słoneczna utożsamiana z wczesnym odzwierciedleniem boga słonecznego. Pojawił
się w czasach XVIII dynastii; jeden z jej faraonów, zakochany w Atonie, przyjął imię
Echnaton (tzn. "pożyteczny dla Atona"), założył nową stolicę religijną
dla całego Egiptu i rozpoczął prześladowania kultu innych bogów. Niektórzy
religioznawcy widzą w tym wydarzeniu narodziny monoteizmu - pierwszego w dziejach
ludzkości.
OZYRYS - władca świata umarłych i ich
sędzia, przedstawiany często w postaci mumii. Każdy Egipcjanin chciał się z nim
utożsamić po śmierci, aby przejąć jego moc zmartwychwstania (Ozyrysa zabił bóg Set,
wskrzesili zaś inni bogowie przy pomocy bogini Izydy).
HATHOR bogini nieba i uosobienie Wielkiej Macierzy, przedstawiana
najczęściej w dwóch postaciach: kobiety z dyskiem słonecznym na głowie między rogami
albo jako krowa. Była okiem Horusa i okiem Re, łzami, z których powstał człowiek.
Opiekunka kobiet rodzących i Drzewo Życia po śmierci. Utożsamiały się z nią żony
faraonów. Inne boginie, jak choćby Maat, Izyda, Nut, Sachmet, Bastet, Neit, Seszat, Mut
przejmowały jej cechy. Jako bogini Uto-Wadżet (atakująca kobra), była promieniami
słońca: życiodajnymi i śmiercionośnymi, które symbolizował ureusz (znak węża),
noszony na czole przez władców.
AMON - bóg o niebieskiej skórze i głowie zdobionej dwoma piórami.
W rękach trzyma bicz i znak życia anch. Jego znaczenie rosło od XI dynastii, gdy Teby
stały się stolicą Egiptu. Utrzymał wysoką pozycję przez ponad 200 lat, zwykle w
parze Amon-Re.
HORUS
- przedstawiany jako sokół 1ub człowiek z jego głową. Uosabiał cały Egipt.
Faraonowie utożsamiali się z Horusem i przejmowali różne jego imiona. Słońce i
księżyc były jego oczami, stąd tytuł Pana Niebios. Horusa-faraona otaczały zwykle
boginie: Nechbet (sęp) i Wadżet (kobra), które symbolizowały połączony Egipt Górny
i Dolny oraz uosabiały Hathor
SET - gwałtowny Pan Burzy, piorunów i pustyni. Jego świętym
zwierzęciem był dziwny czworonóg (połączenie osła-antylopy-świni-psa). Możliwe,
że był najważniejszym bogiem Egiptu przed I dynastią; zdetronizował go Horus (słynne
są przekazy o ich walce). Zaczynając od XXV dynastii, staje się wcieleniem zła,
utożsamiany z przeciwnikiem wszystkich bogów Egiptu i ludzi - wężem Apopisem.
Tymczasem wcześniej przedstawiano go, jak stoi w barce Re i przebija włócznią złego
Apopisa. Możliwe, że Seta uważano za boga obcokrajowców, o których opinia była coraz
gorsza. Pojawiło się przekonanie, że "Horus jest bogiem Egiptu, a Set wszystkich
innych narodów". Miał być jedynym bogiem, który nie umrze.
CHNUM - bóg z głową barana, który lepił ludzi i bogów na kole
garncarskim. Często łączony z Re i innymi bogami.
IZYDA - małżonka i mścicielka Ozyrysa, opiekunka świata,
przedstawiana, podobnie jak Hathor, z dyskiem słonecznym. Ani dla starożytnych Egipcjan,
ani dla nas sens imion wielu bogów nic jest znany. Na przykład imię boga Re miało
kryć w sobie tajemnicę pilnie strzeżoną nawet przed innymi bogami. Magiczny papirus
turyński opowiada o bogini Izydzie, która chce podstępem wydrzeć Re znajomość jego
prawdziwego imienia; Re próbuje ją oszukać słowami: "Rano jestem Chepre, w
południe Re, Atum wieczorem".